عالمان و اندیشمندان دین همواره چون ستاره ای در آسمان ایمان راستین و یقین حقیقی درخشیده و از طریق رفتار، گفتار و کردار حیات بخش و آموختنی، دیگران را به سمت سعادت، خودسازی و مقام های والای انسانی هدایت نموده اند. یکی از این بزرگمردان جهان اسلام و مفاخر علمای امامیه که بی اغراق ضرب المثل زهد و تقوا در تاریخ اسلامی ماست، شیخ احمد بن محمد مقدس اردبیلی نجفی است. احمد بن محمد اردبیلی، مشهور به «مقدس»، «مقدس اردبیلی» و «محقق اردبیلی» از فقها، علما و متکلمان بزرگ تاریخ تشیع است که به شیخ اکمل و اعلم نیز مشهور است. البته صاحبان برخی کتب دینی چون «حر عاملی» و محدثان «نوری» و «قمی» ایشان را با عناوین فاضل، عابد، زاهد، محقق، متقی، مقدس و جلیل القدر نیز یاد کرده اند. وی در قرن دهم هجری قمری و هم عصر با صفویان، در روستای «نیار» از توابع شهر اردبیل، از صلب پدری صالح و پاک و رحم مادری علویه با داستانی مشهور در کتاب های دینی چشم به جهان مادی گشود. علاقه وی و فضای روحانی و معنوی خانواده، ایشان را بر آن داشت که پس از پایان تحصیلات ابتدایی و رشد و شکوفایی علمی، در مسیر زهد و تقوا و دانش و معرفت گام بردارد. بنابراین به قصد تحصیلات عالیه، به نجف اشرف مهاجرت کرد و با بهره گیری از فضای علمی و مـعـنوی نجف اشرف مجاورت آن خاک اقدس را پذیرفت و علی رغم دعوت های مکرری که از سوی امرا و حکام صفوی از او برای سفر به ایران به عمل آمد، نپذیرفت و تدریس و تدرس را بر استفاده از مزایای اجتماعی و سیاسی حضور در دربار ایران ترجیح داد. مشق معرفت، زهد و کمال در جوار حضرت علی(ع)، وی را به درجه ای از معرفت و تقوا رساند که مرجعیت و ریاست تامه شیعه پس از شهید ثانی در نجف بر عهده ایشان گذاشته شد. مقدس اردبیلی، علوم منقول (فقه و حدیث) را در نجف از علمای بزرگی چون سید علی صانع، محدث و محقق بزرگ که همگی از شاگردان شهید ثانی بودند، فرا گرفت و برای آموختن علوم معقول چندی در شیراز نزد مولانا جمال الدین محمود شیرازی کسب فیض نمود. وی افزون بر علوم معقول و منقول به علم هیئت، نجوم و افلاک و ریاضیات نیز علاقه زیادی داشت و در این علوم از مولی الیاس اردبیلی که خود از دانشمندان قرن دهم و دایی مقدس اردبیلی بود، استفاده کرد. مقدس اردبیلی از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در آن زمان بود که مردم به دلیل توان علمی وی در مسائل عبادی، اجتماعی، اخلاقی به وی مراجعه کرده و پاسخ می گرفتند. وی متکلم، فقیه عظیم الشأن و مفسری بزرگ بود. مقدس اردبیلی در مسائل اصولی، بسیار دقیق و در مسائل فقهی نیز کالبدشکافی می نمود که تألیفات ایشان بهترین دلیل این مدعا است. وی که فقیهی ژرف نگر بود، در مسائل علمی نظرات بسیار دقیق و در مواردی آرای جدید و نادری داشت که این دقت نظر علاوه بر این که از خصایص و ویژگی های انکارناشدنی ایشان بود، به مسائل فقه، اصول، تفسیر و کلام نیز رونق و جلوه خاصی می بخشید به طوری که علما به آرا و نظرات دقیق ایشان اهمیت زیادی می دادند و حتی هم اکنون نیز نظرات ایشان نزد علمای معاصر از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از ویژگی های بارز عالمان دینی مهم شمردن تحصیل، مطالعه زیاد، تحقیق عمیق و کوشش در تدریس است. مقدس اردبیلی به مطالعه اهمیت زیادی می داد؛ به گونه ای که وی ثلث اول شب را می خوابید، سپس بیدار شده و پس از خواندن نماز شب به مطالعه می پرداخت. اکثر عالمان همین ساعت را جهت مطالعه انتخاب می کردند. محقق اردبیلی هنگام مطالعه فکرش را متمرکز در موضوع می نمود، غالباً مدت زمان مطالعه او طولانی بود و تا به عمق مطلب نمی رسید دست از مطالعه نمی کشید. زمانی محقق اردبیلی بر کرسی تدریس تکیه زد که حوزه نجف اشرف به واسطه شهادت شهید اول و شهید ثانی در سکوتی غریب فرو رفته و دیگر رونقی نداشت. مقدس در این اندیشه فرو رفت که چگونه می تواند این سکوت را بشکند، او می بایست انقلابی در حوزه به وجود می آورد. از این رو آستین همت خویش را بالا زد و مجدانه کوشید تا حوزه نجف را به جنب و جوش سابق خویش درآورد . اندیشه سیاسی محقق اردبیلی را در چند شماره آتی پی خواهیم گرفت. نظرات سیاسی ایشان را می توان از مباحث مطرح شده در مجموعه آثار وی به ویژه در کتاب های فقهی او به دست آورد.
